حضانت فرزندان برای پدر و مادر یک حق و وظیفه است. زوجین نمی توانند به طور کلی از حضانت فرزند بگذرند. آنها باید تا بزرگ شدن فرزند از وی محافظت کنند. همچنین اگر حضانت طفل به یکی از والدین سپرده شود،نمی‌تواند از آن صرف نظر کند و ملزم به نگهداری از طفل است.( ماده ۱۱۷۲قانون مدنی)
در صورت امتناع یکی از والدین، حاکم باید به تقاضای قیم (سرپرست) یا یکی از نزدیکان و یا به تقاضای مدعی العموم (دادستان) فرزند را به هریک از والدین که حضانت به عهده اوست، الزام کند.
حضانت به چه معناست؟
ابتدا باید توجه کرد که مفهوم حضانت با ولایت اشتباه گرفته نشود. ولایت اداره امور فرزند است. اداره امور مالی فرزند و تعیین تکلیف اموال و دارایی های طفل بر عهده ولی(پدر و پدر بزرگ) است. ولایت قابل انتقال به مادر نیست. مادر با اثبات بی لیاقتی پدر می تواند ولایت وی را سلب و خود را قیم کودک قرار دهد.
بر همین اساس این تصور غلط پدید می‌آید که در نبود پدر حضانت فرزند با پدربزرگ است. این مسئله مطلقاً صحیح نیست.
حضانت با کیست؟
ماده 1169 قانون مدنی مقرر نموده است:« برای حضانت و نگهداری طفلی که ابوین او جدا از یکدیگر زندگی می کنند، مادر تا سن هفت سالگی اولویت دارد. پس از آن با پدر است. بعد از هفت سالگی در صورت حدوث اختلاف،حضانت طفل با رعایت مصلحت کودک،به تشخیص دادگاه می باشد.»
بنابراین همانگونه که ملاحظه می شود، بعد از طلاق والدین، مادر تا پایان هفت سالگی فرزند ( اعم از فرزند پسر یا دختر ) صلاحیت حضانت فرزند را به عهده دارد. پس از آن، تا سن بلوغ حضانت به عهده پدر قرار خواهد گرفت. با رسیدن فرزندان به سن بلوغ دادگاه انتخاب خود طفل را ملاک تعیین حضانت قرار می دهد.
نکته مهم اینجاست که فرزندان تا زمانیکه به سن هجده سالگی نرسیده باشند، غیر رشید محسوب می شوند. آنها توانایی دخالت در امور مالی خود را نخواهند داشت. مگر اینکه رشد آنها ثابت شود. به همین دلیل است که کودکان بعد از سن بلوغ ( 9 و 15 سال )، تا سن هجده سالگی کماکان تحت ولایت پدر یا جد پدری خود خواهند بود .
شرایط به عهده گرفتن حضانت فرزندان بعد از طلاق
شرایطی که قانون مدنی برای نگهداری فرزند عنوان می کند:
- توانایی عملی
- شایستگی اخلاقی
- عقل
- اسلام
- عدم ازدواج مادر با شخص دیگر:
در صورت ازدواج مادر، حاکم می تواند حضانت را به پدر واگذار کند.اما اگر پدر فوت کرده باشد،حق حضانت از مادر سلب نمی‌شود و کودک همچنان تحت نگهداری او باقی می‌ماند.
استثنائات به عهده گرفتن حضانت فرزندان بعد از طلاق
در صورتی که مصلحت طفل اقتضا کند،دادگاه می تواند شرط سنی قانونی را ندید بگیرد و آنچه به صلاح طفل است را حکم نماید. حتی اگر والدین توافقی در مورد نگهداری طفل داشته باشند که بر خلاف مصلحت طفل باشد دادگاه می تواند بر خلاف آن حکم کند.
در موارد ذیل دادگاه می تواند حق حضانت را از یکی از والدین سلب کند:
- اعتیاد زیان‌آور به الکل، مواد مخدر، قمار
- اشتهار به فساد اخلاقی و فحشا
- ابتلا به بیماری روانی به تشخیص پزشکی قانونی یا بیماری واگیردار و خطرناک
- سوءاستفاده از طفل یا اجبار او به ورود به مشاغل ضداخلاقی مانند فساد، فحشا، تکدی گری، قاچاق
- تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف
مصادیق سلب حضانت فرزند بعد از طلاق تنها به همین موارد خلاصه نمی‌شود.در صورت احتمال هرگونه خطر جسمی، روحی و یا تربیتی، دادگاه می‌تواند حق حضانت را از والدین سلب کند. (دعوای سلب حضانت)
حضانت تا چه زمانی ادامه دارد؟
طفل با رسیدن به سن بلوغ اختیار انتخاب خاص خود را دارد. اما بدین معنا نیست که حضانت با بلوغ از بین می رود. در خصوص سررسید این امر، قانون ساکت است و بین حقوق دانان اختلاف نظر وجود دارد.
برخی حقوق دانان 18 سال را پایان زمان حضانت می دانند. لذا تا رسیدن به این سن، وظیفه ی والدین است که از فرزند خود مراقبت نمایند.اگر والدین پیش از رسیدن این موعد از انجام تکالیف خود خودداری کنند، حضانت از ایشان سلب و به هزینه وی به دیگری سپرده می شود.
ضمانت اجرای عدم مراقبت از طفل توسط حاضن
عدم انجام تکالیف قانونی حضانت، می تواند موجب مسئولیت مدنی و کیفری شخص حاضن گردد. بدین ترتیب دادگاه می تواند به هزینه ی وی، حضانت را به دیگری بسپارد. همچنین امکان مجازات وی به پرداخت جزای نقدی به نفع دولت وجود دارد.
ماده ۴۰ قانون حمایت از خانواده «هرکس از اجرای حکم دادگاه در مورد حضانت طفل استنکاف کند یا مانع اجرای آن شود یا از استرداد طفل امتناع ورزد، حسب تقاضای ذی نفع و به دستور دادگاه صادرکننده رأی نخستین تا زمان اجرای حکم بازداشت می شود. »
ماده ۵۴ قانون حمایت از خانواده: «هرگاه مسئول حضانت از انجام تکالیف مقرر خودداری کند یا مانع ملاقات طفل با اشخاص ذی حق شود، برای بار اول به پرداخت جزای نقدی درجه هشت و درصورت تکرار به حداکثر مجازات مذکور محکوم می شود. »
توافق بر روی حضانت
به طور کلی در مبحث حضانت توافق طرفین حاکم است.(مانند بخشیدن مهریه در ازاء حضانت فرزند یا توافقات صورت گرفته در طلاق توافقی) دادگاه در صورتی که این توافقات را خلاف مصلحت طفل نداند، آنها را ارج نهاده و مورد حکم قرار می دهد.
نکته ای که باید در نظر داشت این است که والدین تنها می توانند در مورد حضانت فرزندان پیش از سن بلوغ انها توافق کنند.(در پسر کمتر از ۱۵ سال تمام و در دختر کمتر از ۹ سال تمام ) در غیر این صورت حق انتخاب با خود فرزند خواهد بود.
تغییر حضانت
پدر یا مادری که حضانت فرزند را بر عهده دارند, نمی تواند او را از محل حضانت خارج کند مگر آنکه در شرایط ضروری از دادگاه برای انتقال اجازه بگیرند. در صورتی که حضانت به توافق زوجین تعیین شده باشد، در صورتی که طبق قواعد عام حضانت بر عهده ی شخص توافق شده نباشد، وی می تواند برای تغییر حضانت اقدام کند. در غیر این صورت امکان انتقال حضانت برای وی وجود ندارد.
برای مثال حضانت تا 7 سالگی با مادر و پس از آن تا بلوغ با پدر است. حال اگر مادری طبق توافق حضانت طفل 8 ساله را بر عهده داشته باشد با توجه به اینکه حضانت طفل 8 ساله قانوناً با پدر است، می تواند برای تغییر حضانت به دادگاه مراجعه نماید.
شرط حضانت طفل در شروط ضمن عقد
سند نکاحیه یا همان عقدنامه های دفاتر ازدواج و طلاق، تکلیف بسیاری از مسائل مالی و غیرمالی بین زوجین را مشخص می‌کنند. یکی از این موارد تعیین تکلیف در خصوص حضانت فرزند در صورت جدایی والدین است.
بر همین مبنا، اگر زوجین در سند نکاحیه وضعیت خاصی در مورد حضانت فرزند بعد از طلاق به عنوان شرط مطرح ضمن عقد مطرح کرده باشند، نیازی به تبعیت از قانون نیست. در این صورت وضعیت نگهداری کودک بر مبنای شرط ضمن عقد تعیین می شود. البته همه ی این موارد در صورتی جاری است که مصلحت طفل اقتضا نماید.
حضانت بعد از فوت والدین
در صورت فوت هریک از والدین، حضانت طفل با دیگری است. مثلاً پس از فوت پدر، حضانت کودک با مادر است.
همان‌طور که گفته شد پدربزرگ ولی طفل است و در صورت فوت پدر، حضانت طفل بر عهده او نیست. در صورتی که پدر و مادر هر دو فوت کنند، حضانت طفل بر عهده پدربزرگ پدری است. در صورتی که جد پدری نیز زنده نباشد دادگاه شخصی را به عنوان حاضن به ترتیب طبقات ارث انتخاب می نماید.
ملاقات با والدی که حضانت بر عهده ی وی نیست.
از آن جایی که طفل باید از حضور هر دو والد بهره‌مند شود، هریک از والدین که حضانت بر عهده وی نیست می‌تواند ساعاتی از هفته با فرزند خود ملاقات کند.
والدین می توانند با توافق یکدیگر ساعات ملاقات را تعیین کنند. در صورت عدم توافق اتخاذ تصمیم در این خصوص بر عهده دادگاه است.
هیچ مسئله ای، حتی فساد اخلاقی، نمی‌تواند مانع از ملاقات والدین با کودک شود. باید شرایطی تأمین گردد تا این دیدار در محیطی امن و با نظارت کافی انجام شود. با این حال اگر ملاقات با پدر یا مادری که حضانت به عهده او نیست،برای مصالح کودک مضر باشد، دادگاه می تواند مواعد ملاقات را طولانی تر کند. مثلاً به جای هفته ای یک بار، ماهی یک بار یا هر شش ماه یک بار تعیین کند یا ملاقات با حضور اشخاص ثالث باشد.
در صورتی که یکی از والدین مانع ملاقات فرزندش با دیگری شود، یا والدی که حضانت بر عهده او نیست از تحویل کودک خودداری کند، طرف دیگر می‌تواند با مراجعه به مراجع قضایی او را ملزم به تحویل طفل کند. (دعوای الزام ملاقات با فرزند) منع ملاقات فرزند برای طرف دیگر جرم بوده و مجازات آن تا دو بار منع، جزای نقدی و برای بار سوم موجب سلب حضانت فرزند می گردد.
اگر یکی از والدین احساس کند که برخلاف توافق، حضور فرزند نزد طرف مقابل باعث آسیب دیدن فرزند می شود، باید به دادگاه مراجعه کند. دادگاه پس از بررسی دلایل در صورتی که تشخیص دهد، تصمیم دیگری اتخاذ خواهد کرد.
وضعیت خروج از کشور فرزند
طبق ماده ۴۲ قانون حمایت خانواده، فرزند را نمی توان بدون رضایت ولی، قیم یا شخصی که مسئولیت حضانت و نگهداری به آنان واگذار شده است، از محل اقامت تعیین شده بین طرفین یا محل اقامت قبل از وقوع طلاق به محل دیگر یا خارج از کشور فرستاد. مگر اینکه دادگاه آن را به مصلحت فرزند بداند و با در نظر گرفتن حق ملاقات اشخاص ذی حق، این امر را اجازه دهد.
در صورتی که دادگاه با خارج کردن فرزند از کشور موافقت کند، بنابر درخواست ذینفع،برای تضمین بازگرداندن فرزند تامین مناسبی اخذ می کند.
نفقه فرزند در دوران حضانت
پرداخت هزینه های زندگی زن و فرزندان بر عهده مرد است. پس از جدایی نیز بدون توجه به این مسئله که حضانت فرزند بعد از طلاق با کدام یک از والدین است، پدر مسئولیت دارد نیاز های مالی او را تأمین کند.
دادگاه خانواده مبلغ نفقه کودک را بر اساس وضعیت او از نظر موقعیت اجتماعی، شرایط سنی، نیاز های روزمره و غیره تعیین می‌کند.
اگر زوجین در شروط ضمن عقد پذیرفته باشند که در صورت واگذاری حضانت طفل به مادر، تأمین مخارج او با مادر است، پدر موظف به پرداخت نفقه طفل نیست.
اگر مادر به صورت داوطلبانه مدتی هزینه های زندگی فرزندش را تأمین کند به معنای وظیفه او نسبت به این عمل نیست.مادر هر زمان که بخواهد می‌تواند پرداخت نفقه کودک را از پدرش درخواست کند.
در صورتی که پدر فوت کرده باشد حضانت کودک با مادر است. اما پدربزرگ پدری وظیفه دارد مخارج زندگی کودک را تأمین کند.
نویسنده:ریحانه خلیلی وکیل پایه یک دادگستری و مشاور حقوقی
بدون دیدگاه